Φαίδων Πατρικαλάκις

Ο εικαστικός των χρωμάτων που δημιουργούσε ευφορία με τους πίνακές του, ο σημαντικός ζωγράφος, σκηνογράφος, ενδυματολόγος, θεατρολόγος, ποιητής και συγγραφέας Φαίδων Πατρικαλάκις έφυγε από τη ζωή το Νοέμβριο του 2017.
Αριστοκράτης της ζωής και όσων τη μεταλλάσσουν σε καθημερινό έργο τέχνης,
ο Φαίδων Πατρικαλάκις από τα παιδικά του χρόνια έπιασε τον χρωστήρα για να ζωγραφίσει τις αφίσες για τον κινηματογράφο που διατηρούσε η οικογένειά του στη Δράμα.
«Μου αφηγείτο πολλές ιστορίες από εκείνα τα χρόνια. Έβλεπε τις μεγάλες σταρ ανάποδα, πίσω από το πανί του σινεμά, και τις χάιδευε…», αναφέρει ο Κώστας Κρεμμύδας.

Επιμέλεια Θανάσης Φυλακτός

Από τη δεκαετία του ’60, οπότε και έκανε τα πρώτα του σκηνικά στο Παρίσι, μέχρι τα εμβληματικά σκηνικά για το Θέατρο Τέχνης και το ΚΘΒΕ, αλλά και τα βιβλία του, δεν σταμάτησε στιγμή να ζυμώνει την αποπνικτική καθημερινότητα με την υπερβατική απόδραση.

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις θα μείνει στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας ως μία από τις μορφές που, σιωπηλά και ταπεινά, παρέδωσαν κληρονομιά.

O Φαίδων Πατρικαλάκις (1935-2017) γεννήθηκε στη Δράμα το 1935. Σπούδασε στη Σχολή Bακαλό και στη στο Παρίσι, στην Academie Julian, στην Academie du Feu, με την καθοδήγηση του Jabot, και στην Ecole de Dessin Applique a la Mode Historique.
Tα έργα του από το 1960 παρουσιάζονται σε ατομικές και συλλογικές εκθέσεις στην Eλλάδα και το εξωτερικό. Παράλληλα, ασχολήθηκε και με τη σκηνογραφία-ενδυματολογία. Πρώτη του δουλειά τα σκηνικά για τον Mατωμένο Γάμο στην «Alliance Francaise» (1960) στο Παρίσι, όπου δούλεψε από το 1961 μέχρι το 1964 συνεργαζόμενος με το «Theatre de poche». Στο Λονδίνο συνδέθηκε με τον Μπέκετ αλλά δεν πήρε σάρκα η συνεργασία τους, αντίθετα έκανε σκηνικά και κοστούμια στο θέατρο «Old Witch». Με την επιστροφή του στην Eλλάδα δούλεψε με το «Θέατρο Tέχνης» του Kαρόλου Kουν (1967-1973), το K.Θ.B.E. (1970), το «Θέατρο Στοά» (1971), το Θέατρο Kαρέζη-Kαζάκου (1973-1974) συμμετέχοντας στο εμβληματικό «Το Μεγάλο μας τσίρκο», το «Aνοικτό Θέατρο» (1975), το Θεσσαλικό Περιφερειακό Θέατρο κ.ά. ενώ μέχρι τα τελευταία χρόνια έκανε σκηνικά και κοστούμια στο Θέατρο Καρέζη.

Χρώματα ποικίλα και φωτεινά

Η ζωγραφική του Φαίδωνα Πατρικαλάκι με βασικό άξονα τις ιδέες των πρώτων Πριμιτίφ καλλιτεχνών και ιδιαίτερη έλξη για την Art – brut, είναι μια ζωγραφική που χαρακτηρίζεται από την απλότητα των πλαστικών της στοιχείων, την οποία τόσο σοφά διαθέτει ο καλλιτέχνης στο έργο του. Η επιστροφή στο ουσιώδες είναι το ζητούμενο όπως ήταν και για τους σπουδαίους καλλιτέχνες του Μοντερνισμού.

«…εμένα, που ήμουν ο μικρότερος από τα αδέλφια μου, μου απαγόρευαν να ζωγραφίζω, με άφηναν μόνο να βλέπω, τίποτε άλλο. Όμως ένιωθα ότι τα χρώματα μου χαμογελούσαν, με κοιτούσαν περίεργα, σχεδόν προκλητικά»

Όσον αφορά τα χρώματα των έργων του, αυτά αποτελούν ένα απ’ τα βασικότερα συστατικά στοιχεία της ζωγραφικής του. Αναγνωρίσιμα για τη φωτεινότητα και τη δύναμη των τόνων τους, δεν είναι χρώματα που περιγράφουν – αποδίδουν μια πραγματικότητα, αλλά χρώματα που μεταφέρουν συναισθήματα – χαρά, ένταση, μελαγχολία, εσωστρέφεια ή εξωστρέφεια, αισιοδοξία, ζεστασιά. Η συγγένεια και συσχέτιση με τη χρωματική γκάμα που χρησιμοποιεί ο Matisse ιδιαίτερα στα έργα του μετά το 1905-6 είναι προφανής και αναπόφευκτη. Ο ερωτικός ρόλος που έχει το χρώμα στο έργο και των δύο καλλιτεχνών επισκιάζει κάθε άλλο πλαστικό στοιχείο του έργου. Πολύ αργότερα μέσα σε τουλάχιστον τρεις δεκαετίες εικαστικής πορείας, υπεισέρχονται δειλά – δειλά στην αρχή και εν συνεχεία όλο και πιο έντονα δυναμικά σαν παρουσία στο έργο του, χρώματα ποικίλα και πιο φωτεινά.

Ένας πολυπράγμων άνθρωπος της τέχνης

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις ήταν ένα πολυπράγμων άνθρωπος της Τέχνης, ζωγράφος, και σκηνογράφος, ενδυματολόγος, μελετητής των εικαστικών και λογοτέχνης, που με κόπο έφερνε σε ατέλειωτες συζητήσεις τη ζωή με την τέχνη. Ακάματα κατέγραφε όσα διαδραματίζονται γύρω του, παραμένοντας πάντα επίκαιρος και πρωτοποριακός.

Εξέδωσε τρία άλμπουμ με κείμενα και λαδοπαστέλ: Άγιον Όρος-Κύθνος, Αμοργός, Οία. Έχει στο ενεργητικό του 33 βιβλία για ζωγραφική, μουσική, σκηνογραφία, θέατρο, ποίηση, μυθιστόρημα και ταξιδιωτικές εμπειρίες, μεταξύ αυτών: Η πέτρα της σφεντόνας, Φαίδων, Ταξιδεύοντας ζωγραφικά. Ιστορία της σκηνογραφίας, Το ρεαλιστικό, το ερωτικό και το υπερβατικό στη ζωγραφική, Θεράπευαν με τη μουσική, Ελέφαντας σε μοναστήρι, Ένα υπερβατικό γεγονός και Ινδία, μια χώρα όπου οι άνθρωποι πετάνε και τα πουλιά περπατάνε.

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις θα μείνει στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας ως μία από τις μορφές που, σιωπηλά και ταπεινά, παρέδωσαν κληρονομιά

Η πολυσχιδής καλλιτεχνική του δραστηριότητα ήταν διαρκής μέχρι και το τέλος της ζωής του και είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μέσα στο 2017 εξέδωσε δύο βιβλία, Το χάρισμα – Έξω Τώρα (Δωδώνη) και Η ειρήνη της Δράμας (Μανδραγόρας). Ο Φαίδων Πατρικαλάκις είχε ακόμα φιλοτεχνήσει το πίνακα για το εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής της Πολύνας Μπανά «Η καταφανής εξωστρέφεια των φωνηέντων» (Σαιξπηρικόν 2017).

Ο μαγικός κόσμος της ζωγραφικής

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις στο βιβλίο του «Ο μαγικός κόσμος της ζωγραφικής» αναφέρει: «Το να είσαι καλλιτέχνης είναι οδυνηρό και δύσκολο. Όταν ζωγραφίζω δίνω έναν τεράστιο αγώνα. Τα πάντα είναι σοβαρά, αγχωτικά και επίμονα. Το κάθε τι περνάει μέσα από μια σοβαρή διαδικασία απόρριψης και αποδοχής. Τα πράγματα φτάνουν στο ζενίθ όταν διαφορετικά θέλει να εκφράσει ο ζωγράφος και εντελώς άλλα ο πίνακας. Αν ο ζωγράφος προσπαθήσει να κάνει του κεφαλιού του θα σπάσει τα μούτρα του».

Ίσως το σημαντικότερο και αποκαλυπτικότερο βιβλίο του, που φέρνει στο φως ιδέες, συναισθήματα, όνειρα, τεχνικές γύρω από τον μαγικό κόσμο της ζωγραφικής, της γλυπτικής, του θεάτρου και της μουσικής τομείς με τους οποίους καταπιάνεται τα τελευταία εξήντα σχεδόν χρόνια.

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις στο θέατρο

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις με αφορμή έκθεσή του, που περιλάβανε σκηνικά, πήλινες θεατρικές μακέτες, πήλινες μάσκες, θεατρικά γλυπτά και κοστούμια από παραστάσεις στο Εθνικό Θέατρο, στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, στο Θέατρο Τέχνης και στα περιφερειακά θέατρα Ιωαννίνων, Καλαμάτας, Κομοτηνής και Βέροιας επεσήμανε: «Το θεατρικό κοστούμι το αντιμετωπίζω σαν προέκταση χρώματος. Όπως στη ζωγραφική μου, η φιγούρα με ενδιαφέρει να καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του πίνακα και να μοιάζει με τον πληθωρικό χρωματικό της όγκο σαν γλυπτική επινόηση ή μεταφυσικό τοπίο. Το ζωντανό θέατρο θέλει τόλμη, φαντασία, δυναμισμό, απαιτεί καινούργια έκφραση, καινούργιους τρόπους, καινούργια υλικά, τίποτε δεν πρέπει να το δεσμεύει, να εμποδίζει την ανήσυχη οντότητά του, τις δημιουργικές του αναζητήσεις. Το σύγχρονο ζωντανό θέατρο είναι ανήσυχο, πολεμικό, επιδρά στο κοινό σαν σοκ και γροθιά, σαν μυστήριο και συλλαλητήριο, σαν διαμαρτυρία και αγανάκτηση. Όταν εγκαταλείπουμε μια ζωντανή παράσταση, μια ουσιαστική παράσταση, πρέπει να νιώθουμε μουδιασμένοι, σχεδόν μεταφυσικοί».

Από το 1967 έως το 1973 δούλεψε με το «Θέατρο Tέχνης» του Kαρόλου Kουν

Ο Φαίδων Πατρικαλάκις δεν θα προλάβει να δει την τελευταία του συλλογή, «Η Ειρήνη της Δράμας» (εκδ. Μανδραγόρας), να βγαίνει ζεστή από το τυπογραφείο. Όπου μεταξύ άλλων γράφει για την μεγάλη έλξη που του ασκούσε η ζωγραφική από όταν ήταν μικρό παιδί: «Στην περίοδο της Κατοχής βρεθήκαμε στην Αθήνα. Συχνά η Γκάμπη, μια Αγγλίδα φίλη της οικογένειας, προσκαλούσε τα μεγαλύτερα αδέλφια μου για να ζωγραφίσουν στο σπίτι της. Είχε υπέροχα βιβλία με ζώα, τοπία και πόλεις και τα άφηνε να διαλέξουν τι ακριβώς ήθελαν ν’ αντιγράψουν. Τα έβαζε να καθίσουν σε ένα μεγάλο τραπέζι, όπου υπήρχαν άπειρες νερομπογιές και πινέλα, κι εκεί άρχιζαν να ζωγραφίζουν.
Εμένα, που ήμουν ο μικρότερος, μου απαγόρευαν να ζωγραφίζω, με άφηναν μόνο να βλέπω, τίποτε άλλο. Όμως ένιωθα ότι τα χρώματα μου χαμογελούσαν, με κοιτούσαν περίεργα, σχεδόν προκλητικά. Αισθανόμουν ότι με περιεργάζονταν, ότι με προκαλούσαν να βγάλω το πουκάμισό μου και να αφήσω ελεύθερο το στήθος μου, ότι ανεξέλεγκτα έπεφταν επάνω μου κι άρχιζαν να ζωγραφίζουν αγγέλους, καράβια, σπίτια, χοντρές γυναίκες, εκκλησίες και πανηγύρια.

«Το να είσαι καλλιτέχνης είναι οδυνηρό και δύσκολο. Όταν ζωγραφίζω δίνω έναν τεράστιο αγώνα. Τα πάντα είναι σοβαρά, αγχωτικά και επίμονα»

«Εμείς εσένα αγαπάμε» μου ψιθύριζαν στο αυτί. «Εμείς εσένα διαλέξαμε να γίνεις ζωγράφος, αλλά συγχρόνως και ποιητής, εσένα, κι ας μην έχεις πιάσει ακόμα χρώματα στα χέρια σου, κι ας στο έχουν απαγορεύσει αυτοί που νομίζουν ότι μπορεί να γίνουν μια μέρα ζωγράφοι. Εμείς, αγαπημένε μας, εσένα επιλέξαμε γι’ αυτή τη δουλειά, γιατί καταλαβαίνουμε πως ποτέ δεν θα μας εγκαταλείψεις, θα μας φροντίζεις και θα παραμείνεις πιστός σε μας σ’ ολόκληρη τη ζωή σου».
Ήταν από εκείνες τις περιπτώσεις καθολικών διανοουμένων και καλλιτεχνών που βλέπουν την τέχνη ως αναπόσπαστο τμήμα του μάταιου τούτου κόσμου.

Είχε στο ενεργητικό του 34 βιβλία για ζωγραφική, μουσική, σκηνογραφία, θέατρο, ποίηση, μυθιστόρημα και ταξιδιωτικές εμπειρίες.

Βιβλία του: «Άγιο Όρος», Λεύκωμα με κείμενα και λαδοπαστέλ «H πέτρα της σφενδόνας», εκδ. Eγνατία 1980, «Φαίδων», Λεύκωμα, Aθήνα 1982, «Iστορία της σκηνογραφίας, 19ος-20ος αιώνας» (B΄ τόμος), εκδ. Aιγόκερως 1984, «Tαξιδεύοντας ζωγραφικά», εκδ. Φόρκυς 1985, «Tο ρεαλιστικό, το ερωτικό και το υπερβατικό στη ζωγραφική (13ος-18ος αιώνας)» εκδ. Aιγόκερως 1988, «Ένα υπερβατικό γεγονός», εκδ. Kαστανιώτη 1988, «Iνδία, μια χώρα όπου οι άνθρωποι πετάνε και τα πουλιά περπατάνε», εκδ. Aιγόκερως 1989, «Eλέφαντας σε μοναστήρι», εκδ. Kαστανιώτη 1990, «Iστορία της σκηνογραφίας, 15ος-19ος αιώνας (A΄ τόμος)», εκδ. Aιγόκερως 1992, «Θεράπευαν με τη μουσική», εκδ. Kαστανιώτη 1993, β΄ έκδοση 1994, «H πορεία και το όραμα της βυζαντινής ζωγραφικής», εκδ. Παρουσία 1995, «Yεμένη, H γλυκιά ευκολία του ήλιου μέσα σ’ ένα κρυστάλλινο σύμπαν», εκδ. Aιγόκερως 1996, «Tα μεγάλα χρώματα, Mυθιστορηματική βιογραφία Θεοφάνους του Kρητός», εκδ. Παρουσία 1998, «Tο μίσος δεν είναι μέλι που τελειώνει», εκδ. Kέδρος 1998).
Από τις εκδόσεις Μανδραγόρας κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια δέκα βιβλία του: «Η αρπαγή του βελούδου, Σχέδια και λέξεις», (2001), «Legato», ποιήματα, (2004), «Το Μπαρόκ στις ηγεμονικές αυλές τον 17ο και 18ο αιώνα», Μελέτη, (2006), «Στην κόψη της μέρας», Ποιήματα & Σχέδια, (2008), «Η ζωγραφική της μουσικής και η μουσική της ζωγραφικής», Ποιητικά κείμενα για τη σύμπλευση της ζωγραφικής με τη μουσική, (2009), «Χάρμα οφθαλμών», Μυθιστόρημα, (2011), «Εκ της Σιωπής», Ποίηση, (2014), «Εγώ ο Ιωσήφ Σινάν», Μυθιστόρημα, (2015), «Ο Μαγικός κόσμος της ζωγραφικής», (2016), με κείμενα αυτοβιογραφικά και άλλα σχετικά με την πορεία του στον «μαγικό κόσμο» της ζωγραφικής, το ποιητικό «Ύδατα πτερόεντα», (2016) και τέλος το αφήγημα «Η Ειρήνη της Δράμας», (2017).

Τον Ιούνιο του 2016 ο Δήμος Δράμας, η Δ.Ε.Κ.ΠΟ.Τ.Α. και το Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας οργάνωσαν σειρά εκδηλώσεων για τον Φαίδωνα Πατρικαλάκι: στην αίθουσα Μελίνα μια μεγάλη έκθεση ζωγραφικής με τίτλο Πτερόεντα, εισηγήσεις, παρεμβάσεις και ποιητικές αναγνώσεις στο Αρχαιολογικό μουσείο όπου έλαβε χώρα και έκθεση με κοστούμια και μακέτες του Φ.Π. από θεατρικές παραστάσεις του αρχαίου δράματος.

Έφυγε από τη ζωή στις 13 Νοεμβρίου 2017. Ο Φαίδων Πατρικαλάκης ζούσε το τελευταίο διάστημα στη Δράμα όταν αντιμετώπισε σοβαρό πρόβλημα υγείας και η κηδεία του τελέστηκε στον Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος στη Δράμα.